De unieke bekoring van eilanden

Godfrey Baldacchino is Maltees. Hij groeide op in de plaats Marsascala, aan de oostkust van Malta. Hij is hoogleraar sociologie aan de Universiteit van Malta, maar combineerde die functie de laatste tien jaar met het leiden van een Canadees onderzoeksprogramma gericht op eilanden.

Waar komt die belangstelling voor eilanden vandaan? Is dat simpelweg uw Maltese achtergrond?
,,Dat ik van de kleine eilandstaat Malta afkomstig ben, is uiteraard van belang. Het eilandkarakter van mijn moederland is een basaal geografisch feit, maar als gevolg van die geografie ook een fundamenteel onderdeel van de geschiedenis, politiek, economie en cultuur van Malta. Wat mijzelf betreft, bij mij groeide het inzicht dat de ‘eilandlens’ een krachtig hulpmiddel is bij de epistemologie. Gemakkelijker gezegd: bij het uitleggen waarom dingen gebeuren zoals ze gebeuren. Zo ontstond een blijvende belangstelling voor het vergelijken van eilanden met andere eilanden, maar ook de drang om te onderzoeken hoe islandness (letterlijk: eiland-zijn) bepalend is voor een heel scala aan sociale, economische en politieke resultaten. Bijvoorbeeld soevereiniteit (22 procent van de 194 soevereine staten in de wereld zijn eilanden, of bevinden zich op eilanden); toerisme (een vitaal onderdeel van veel eiland-economieën); kustbeheer (kustzones zijn beperkt en dus zeer gewilde ruimtes bij kleine eilanden); en merken (hoe sluiten de merken van producten of diensten afkomstig van eilanden aan op de manier waarop dat eiland zichzelf als merk neerzet?).”

Uw lezing heet ‘Sense of place, the island perspective’ [gevoel van plaats, het perspectief van eilanden, red.]. Wat moeten we ons daarbij voorstellen?
,,Een eiland draagt vele lagen van betekenis: het is een speciale plek voor ontspanning; een toevluchtsoord voor bedreigde of zeldzame diersoorten; een ruimte die zich laat omvormen tot paradijs; een habitati die zee, lucht en land op een unieke manier bij elkaar laat komen; een milieu waar een samenleving kan herontdekken wat het betekent om een gemeenschap te zijn… Al deze betekenissen, en meer, stapelen zich op een relatief klein stukje land, omringd door water.”

Op welke manier verschilt een eilandgemeenschap van gemeenschappen op het vasteland? En in hoeverre is dat te herleiden tot de fysieke omgeving?
,,Ten eerste hebben veel eilandgemeenschappen een voorkeur voor het spreken in termen van ‘eilanders’ en ‘anderen’. Eilander-zijn is een belangrijk criterium in een eilandgemeenschap, en dat brengt ook een gevoel van bevoorrechte insluiting en onherroepelijke uitsluiting met zich mee. Ten tweede: het ritme van het leven op een klein eiland – zo klein dat het geen vliegveld heeft – wordt bepaald door de veerboot. Het komen en gaan van de boot vormt de klok van de gemeenschap. Ten derde weten eilanders dat hun lot vaak wordt bepaald door wat er van achter de horizon op hen afkomt. Ze weten dat ze zijn overgeleverd aan ‘invasies’, hetzij goedaardig (investeerders, toeristen) hetzij kwaadaardig (epidemieën, stormen, fiscale crises). Daarom wedden ze op meerdere paarden door onder meer verschillende vaardigheden te ontwikkelen en een heel repertoire aan banen en economische activiteiten. Specialisten overleven niet op kleine eilanden.”

Is een eilandgemeenschap wezenlijk anders dan – zeg – een gemeenschap in een afgelegen bergstreek of een andere moeilijk toegankelijke plaats?
,,In bepaalde opzichten is het eilandleven te vergelijken met leven in een stadsghetto, in een oase in de woestijn, of in een bergdorp. Maar in veel opzichten is het zeker niet hetzelfde. De zee is een effectieve (en goedkope) manier van uitwisseling; eilandbewoners zijn bij uitstek zeer bereisd en houden overzees contact met verschillende andere gemeenschappen. De zee is uniek – op een manier die we nog altijd niet volledig kunnen bevatten. Het is tegelijk een barrière en een snelweg, een ontspanningsmiddel (strandtoerisme) en een overlevingsmiddel (visserij, zeebodembronnen). De woestijn, bergketens of stadswijken kennen die functies helemaal niet.”

We hebben het over eilandgemeenschappen en hun samenhang. Welke factoren zijn bepalend bij het versterken of verzwakken van hun identiteit?
,,Dan zou ik in elk geval de volgende noemen: een gedeelde geschiedenis; het vermogen om krachtige niet-eilander krachten te weerstaan door volhardendheid en slimme onderhandelingen; een eigen bestuurlijk domein; en een rijke, expressieve cultuur die het eilandleven huldigt, en laat zien dat het de moeite waard is om beleefd te worden als een dagelijks verworven praktijk.”

U spreekt op Terschelling. Bent u daar eerder geweest?
,,Nee, dit deel van Nederland is mij nog onbekend. Mijn vrouw Anna en ik hebben wel zestien maanden in Scheveningen gewoond in de jaren 1985-86. Toen behaalde ik mijn mastertitel aan het Instituut voor Sociale Studies (ISS) in Den Haag met een Nederlandse studiebeurs, waar ik nog altijd erg dankbaar voor ben. Een grote uitdaging in mijn openingstoespraak wordt om aan te tonen dat wat ik over eilanden weet, ook van nut kan zijn voor Terschelling.”

Wat zijn uw verwachtingen van de conferentie?
,,Ik begrijp dat alle plaatsen vergeven zijn. Ik ben heel benieuwd te horen waarom deze 140 deelnemers zich over dit thema willen buigen. Mijn rol daarin zal zijn: een vergelijking maken met andere eilanden om uit te leggen hoe en waarom de ‘bekoring van de eilanden’ in de 21e-eeuw nog zo’n levendige kracht heeft. Daarbij kijk ik ook naar de sleutelrol van cultuur – in brede zin – in die levendigheid.”

Bedoelt u dan de bekoring voor toeristen?
,,Nee, dat bedoel ik niet. Kleine eilanden profiteren van de culturele rijkdom van hun inwoners, zowel de autochtonen als de nieuwkomers. Dat toeristen van die rijkdom meeprofiteren is een bijzaak. Wanneer de toeristen weer  vertrekken – en dat doen ze – is het voor de eilanders nog steeds zaak om een hoge kwaliteit van leven te houden. Als dat niet zo zou zijn, dan stemmen de eilanders met hun voeten en trekken ze weg.”

Godfrey Baldacchino (Marsascala, Malta, 1960) is hoogleraar sociologie aan de universiteit van Malta.
Het congres Sense of place vond op 11 en 12 juni 2014 plaats op Terschelling en werd georganiseerd door de Waddenacademie in samenwerking met Oerol, Lwd2018 en de universiteiten van Groningen en Leiden.

Dit artikel verscheen op 11 juni 2014 in het Friesch Dagblad.