De dialecten die op de Waddeneilanden gesproken worden vertellen veel over de geschiedenis van de bewoning. Omdat de oorspronkelijke bewoners Friezen waren zijn in alle dialecten Friese kenmerken terug te vinden. Maar in de loop der tijd hebben de dialecten van de eilanden zich verschillend ontwikkeld.

De bevolking van Schiermonnikoog leefde in vergelijking met de andere eilanden relatief lang geïsoleerd. In het Schiermonnikoogs zijn daarom nog veel Oudfriese relicten te vinden. Op Vlieland daarentegen is een Westfries accent het enige dat is overgebleven van het oorspronkelijke dialect. Dat valt te verklaren uit het feit dat de bevolking, volledig afhankelijk van de zeevaart, in de Franse tijd, toen de handel over zee stil lag, en masse het eiland verliet. Pas begin twintigste eeuw werd het weer door mensen uit alle windstreken herbevolkt. Op Terschelling en Ameland zijn zelfs verschillende dialectvormen aan te wijzen. Omdat deze eilanden van de zestiende tot de achttiende eeuw onder Hollands bestuur stonden is er in meer of minder mate een mengvorm tussen het Hollands en Fries ontstaan. Zo bevat het Midslands op Terschelling –de Hollandse bestuurders waren in Midsland gezeteld– meer Hollandse kenmerken dan het dialect dat op West-Terschelling (Westers) of in het oosten van Terschelling (Aasters) gesproken wordt.

Het dialect op Ameland is in detail bestudeerd. Op dit eiland is een duidelijk onderscheid tussen een oostelijk en westers dialect. Niet alleen zijn er klankverschillen, ook woorden verschillen tussen de oost- of westkant. Deze verschillen zijn te verklaren uit verschillen in religie: merendeel katholiek in het oosten en protestants in het westen. Daardoor waren de dorpen Buren en Nes aan de oostkant en Hollum en Ballum aan de westkant vroeger waarschijnlijk nogal op zich zelf. Het is opvallend dat op Ameland, zeker vergeleken met de andere eilanden, de jeugd nog volop dialect spreekt. Men verklaart dit uit het feit dat op Ameland de import van niet-eilanders veel minder groot is dan bijvoorbeeld op Texel. En omdat de meerderheid van de eilanders dialect spreekt passen de nieuwkomers zich zo veel mogelijk aan en nemen de import-kinderen het dialect over van hun klasgenoten.

De grote hoeveelheden toeristen die de eilanden in zomermaanden bevolken zijn van invloed op het dialect. De eilanders spreken het minder vaak –alleen onder elkaar– en het dialect verhollandst. Toch worden de verschillende dialecten in ere gehouden vanuit de wens om de eilander identiteit te behouden. Ze willen zich ook duidelijk onderscheiden van de mensen van de vaste wal en ontkennen dat ze Fries spreken. Die ‘overkanters’ zoals ze op Texel genoemd worden, heten op Ameland ‘freemden’ en op Schiermonnikoog ‘fraimd schyt’ (letterlijk vreemde schijt). Ook de typisch eilander feesten zoals de verschillende Sunneklaas of Sunderklaasvieringen (zie ook Wadweten: Sinterklaas op de Wadden) versterken die eilander identiteit.

Mathilde Jansen, Language Change on the Dutch Frisian Island of Ameland.
Linguistic and sociolinguistic findings. Utrecht (2010), LOT, 259
siden. ISBN 978-94-6093-016-4 (diss. Vrije Universiteit, Amsterdam).

Jansen, Mathilde. Een echte Amelander spreekt dialect: Verslag van een veldwerker. Amsterdam University Press, 2010.

Jansen, M. M. Een echte eilander spreekt dialect. Ameland versus de andere eilanden. Waddenmagazine 42 (2007).

Jansen, M. M., & Oostendorp, M. (2004). Taal van de Wadden.
http://depot.knaw.nl/9696/1/wadden.pdf en http://www.vanoostendorp.nl/wadden.