Binsbergen en van der Horst: pioniers van de natuurfilm

Door: Gerbrand Gaaff
Datum: 15 januari 2015

Hij had maar weinig tijd om te lezen, volgens zijn tijdgenoot Jac. P. Thijsse. Nol Binsbergen was (huis-)schilder en de rest van de tijd vooral een vogelfotograaf, die als het even kon  het veld in ging. Hij liet niet na om zijn overwegingen en mooie avonturen op te schrijven. In 1942 vestigde Binsbergen zich op Texel. Daar maakte hij samen met Herman van der Horst, toen directeur van het Texels Museum, een experimentele film met veel natuurbeelden. Hun pionierswerk is van grote invloed geweest op de ontwikkeling van de na-oorlogse Nederlandse documentaire-cinema.

Arnold Friedrich (Nol) Binsbergen werd in 1908 geboren in Zaandam. Toen hij 13 jaar oud was ging hij werken als huis- en interieurschilder. Thuis maakte hij aquarellen, gesteund door lessen van Jac. J. Koeman. Als snel wist Binsbergen dat hij zich vooral met de natuur bezig wilde houden. Hij kocht een camera en trok de Noord-Hollandse natuur in. Daar perfectioneerde hij zijn werkwijze. Hij heeft in totaal 1699 negatieven nagelaten, die worden gerekend tot het beste van de Nederlandse natuurfotografie uit de eerste helft van de vorige eeuw.

Avonturen

Een vogelfotograaf moet vaak lang wachten en maakt nu en dan onverwachte dingen mee. Tijd genoeg om waarnemingen en verrassingen ook op schrift vast te leggen. Tussen 1935 en 1941 verschenen van de hand van Binsbergen een aantal door hemzelf geïllustreerde vogelboeken. Door zijn beeldende en anekdotische stijl zijn deze boeken nog steeds een aanrader voor iedereen die zich met natuurfotografie bezig houdt. Binsbergen werkte ook mee aan de determinatiegids 'Zien is kennen', die tot ver in de jaren '70 in herdruk is verschenen.

Pionieren

In 1941 overleed onverwachts de heer Kraai, directeur van het Texels Museum. Herman van der Horst, van beroep boekhouder en preparateur, volgde hem op. Van der Horst was daarvoor gevestigd in Haarlem, maar kende Texel al goed als vogelliefhebber. In 1942 verhuisde ook Nol Binsbergen definitief naar het vogeleiland Texel. De twee mannen gingen samen aan de slag toen de veerbootmaatschappij TESO opdracht gaf tot het maken van een promotiefilm voor Texel. Binsbergen leerde van der Horst de kneepjes van de natuurfotografie en samen experimenteerden de mannen met de filmcamera, vaak urenlang weggekropen in een kleine schuilhut. De film 'Texel, parel der Waddeneilanden' zou in 1945, kort na het overlijden van Binsbergen, in première gaan. Van der Horst was toen inmiddels volledig gegrepen door het filmvirus. Hij nam ontslag bij het museum.

De Hollandse Documentaireschool

In de eerste vijftien jaar na de Tweede Wereldoorlog speelde de televisie nog geen rol van betekenis. Er was veel belangstelling voor de vertoningen van documentaires in de bioscopen. Er was in deze tijd van wederopbouw dus ook vrij veel geld, mede vanuit de Marshall-hulp, voor de productie van documentaires. In dit gunstige klimaat ontwikkelde Van der Horst zich tot 'de nieuwe Rembrandt'. De cineast stond bekend om zijn bijzondere benutting van het licht en zijn perfecte beeld-geluidmontages. Hij won vele prijzen op de internationale festivals. Daarin was hij overigens niet de enige, want ook vakbroeders als Bert Haanstra bemachtigden vele ereprijzen. De Hollandse cineasten wedijverden ook onderling en dreven zo de kwaliteit van hun producties hoog op. Verbindende kenmerken zijn de grote aandacht voor (stads)landschap en de geringe aandacht voor individuele mensen. De mens is in deze school een maatschappelijk en cultureel fenomeen. Al hun films waren sterk in fotografie: de cineasten waren meesters in het 'kijken'.

Moderne documentaires

Het einde van de Hollandse Documentaireschool wordt meestal in de jaren '60 geprojecteerd. De puur beschrijvende onderwerpkeuze van Van der Horst viel uit de gratie in de tijd van opkomende maatschappijkritiek. Haanstra overleefde die cultuuromslag, niet in het minst om het vaak humoristische karakter van zijn films. De invloed van de naoorlogse Hollandse grootmeesters is nog goed merkbaar in de moderne natuurfilms. De montagetechniek van Van der Horst is nog steeds lesmateriaal op de filmacademies, en in menige moderne natuurfilm zijn Haanstra-achtige kwinkslagen te ontdekken. En zo zal het erfgoed van de twee pionierende mannen in de schuiltent op Texel waarschijnlijk ook weer terugkeren in de nieuwe Waddenfilm van Ruben Smit.

Bronnen

Binsbergen, A.F., 1941: Uit Neerlands Vogelleven. Uitgeverij Contact.

Binsbergen, A.F. 1995 (posthume uitgave): De lepelaars van de Muy, Uitgeverij Open Boek, Texel.

Van Leeuwen, K. , 2013: Gezichtsbepalers van de Nederlandse cinema #5: Herman van der Horst, webnotitie

Standaardwerk, maar alleen indirect (vanuit webartikelen) geraadpleegd voor dit artikel:
Bert Hogenkamp, 2003: De Documentaire Film 1945-1965. De bloei van een filmgenre in Nederland,
Rotterdam: Uitgeverij 010

Korte compilatie van het werk van van der Horst: https://www.youtube.com/watch?v=VcccPa_M8Dk