De visstand in de Waddenzee is drastisch veranderd. Schar en schol vormden jarenlang een belangrijk bestanddeel van het dieet van zeehonden, maar zijn nu vrijwel verdwenen. Dit zijn conclusies uit het rapport Wadden Sea Fish Haven dat is opgesteld in het kader van het programma Naar een rijke Waddenzee. Het rapport meldt ook de opkomst van een soort die voor de wadden lang van gering belang was: de zandspiering. Wat is dat voor vis, en wat kan de toename van deze soort gaan betekenen voor het ecosysteem van de Waddenzee?

De zandspieringsoort die steeds meer wordt aangetroffen in de wadgeulen is de kleine zandspiering (Ammodytes marinus). Het is een langgerekt visje van hooguit 20 centimeter lang.
Zandspieringen jagen in de warme helft van het jaar overdag in snelstromend water op hun prooi, dierlijk plankton. Dat doen ze vaak in grote scholen. 's Nachts en bij koude watertemperaturen graven ze zich in in het zand. Dat zand moet bij voorkeur vrij grofkorrelig zijn. Dat verklaart wellicht waarom deze vis zich steeds meer thuis gaat voelen in de westelijke Waddenzee. De bodem wordt daar wordt steeds zandiger omdat grof Noordzeezand van de vele zandsuppleties naar de wadgeulen wordt  getransporteerd.

Zandspiering is vette vis. Dat maakt de soort aantrekkelijk voor allerlei dieren die op vis jagen. Ze vallen bijvoorbeeld ten prooi aan kwallen, haring, makreel, kabeljauwachtigen, roggen, haaien, zeehonden, bruinvissen, dolfijnen, dwergvinvissen, sterns, jan-van-genten en alkachtigen. De foto's van een papegaaiduiker met een bundeltje zandspieringen in zijn snavel zijn welbekend. Op de plekken waar de zandspiering massaal voorkomt vormt deze soort een cruciale schakel in het voedselweb.

Als zandspieringen eenmaal een plek hebben gevonden waar ze goed kunnen leven, bouwt zich daar een forse populatie op die zich ook niet meer snel zal verplaatsen. Zo was deze soort in 1934 een nieuwkomer in de Schotse wateren, maar konden de Deense industrievissers er tussen 1960 en 2000 enorm veel geld verdienen met de visserij op deze soort. De zandspieringen werden gevangen met fijnmazige netten en verwerkt tot visolie en vismeel. In deze periode was de visserij op zandspiering qua volume de belangrijkste visserij in de hele Noordzee.

Het evenwicht tussen de zandspieringpopulatie en de dieren die ervan leven blijkt gevoelig voor verstoring. Zo werd de industrievisserij voor de Schotse kust in de jaren tachtig zo effectief dat vrijwel alle zandspiering werd weggevangen. De zeevogelkolonies op de Schotse kust en eilanden stortten daarop in: voor sommige vogelsoorten betekende dit een reductie van 80%. Na beschermende maatregelen is het evenwicht weer hersteld. Die bescherming is meestal gebiedsgericht: een intensief bevist bestand wordt na verloop van tijd een aantal jaren met rust gelaten. Zandspieringen planten zich snel voort, dus het herstel gaat meestal vlot.

In de zuidelijke Noordzee liggen grote paai- en leefgebieden voor de zandspiering: ten oosten van de Doggersbank, langs de zuidoost-Engelse kust en in het Friese Front. Uit cijfers van de ICES blijkt dat ook deze bestanden tussen  1983 en 2005 intensief zijn bevist, met een duidelijke reductie van de zandspieringpopulatie vanaf 2000. Herstel trad pas op na 2005, toen de visserijdruk aanzienlijk was afgenomen. De Waddenzee is waarschijnlijk gekoloniseerd vanuit de zich herstellende populaties in de Zuidelijke Noordzee.

De toename van de zandspieringen in de wadgeulen is goed nieuws voor de zeehonden, de sterns en de zeebaarzen. Wellicht wagen ook meer bruinvissen zich tussen de zeegaten als daar meer zandspieringen te vangen zijn. Maar of de zandspiering de rol kan overnemen van de schar en de schol, de vissen die tot 1990 de Waddenzee nog massaal bevolkten, is nog onduidelijk.

Walker, P. (2015) Wadden Sea Fish Haven, development agenda for fish in the Wadden Sea. Programma Naar een Rijke Waddenzee. Internetversie:  http://www.rijkewaddenzee.nl/assets/pdf/dossiers/natuur-en-landschap/FishStrategyWalkerPRWwebsiteDEF.pdf

Sandeels in the North Sea, webnotitie Fisheries Research Services. Internetversie: http://www.gov.scot/Uploads/Documents/ME01ASandeels.pdf

Furness, Robert W, Mark L. Tasker (2000): Seabird-fishery interactions: quantifying the sensitivity of seabirds to reductions in sandeel abundance, and identification of key areas for sensitive seabirds in the North Sea. In: MARINE ECOLOGY PROGRESS SERIES, Vol. 202: 253–264. Internetversie: http://www.int-res.com/articles/meps/202/m202p253.pdf