Pijnstilling op de Wadden?

Door: Cora de Leeuw
Datum: 20 augustus 2020

Mosselen filteren grote hoeveelheden water. Foto: Eric Gibcus, via saxifraga

Twee recente studies naar de aanwezigheid en mogelijke gevolgen van medicijnresten in de Waddenzee laten zien dat de concentraties van de meeste stoffen in grote delen van de Waddenzee laag zijn. Maar mogelijke effecten van de resten van de pijnstiller Diclofenac op mossels en het feit dat het om duizenden soorten stoffen gaat, tonen de urgentie van een gezamenlijke aanpak aan.

Opkomende stoffen

Medicijnresten vallen onder de ‘Opkomende stoffen’. Dit zijn natuurvreemde stoffen in het oppervlaktewater die gedefinieerd worden als “nieuw aangetroffen verontreinigingen, waar nog geen wettelijke norm voor bestaat” (definitie Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, 2018). Hieronder vallen pesticiden, industriële stoffen, zoetstoffen, farmaceutische producten en producten voor persoonlijke verzorging. Ook medicijnresten vallen in deze categorie. Voor deze opkomende stoffen is nog geen grenswaarde bepaald waarboven de stof nadelige effecten voor de mens of het ecosysteem kan hebben. Van medicijnresten wordt vermoed dat ze schadelijke effecten kunnen hebben.

Medicijnen

In Nederland wordt er per jaar naar schatting ongeveer 140.000 kilo medicijnresten geloosd op het oppervlaktewater. Deze medicijnresten zijn via het menselijk lichaam (dat niet alle werkzame stoffen opneemt) of als afval in het rioolwater terecht gekomen. Rioolafvalwaterzuiveringsinstallaties en drinkwaterbedrijven kunnen deze stoffen er niet allemaal uithalen, waardoor ze deels in het drinkwater en in het oppervlaktewater terechtkomen, en daarna in zee. Vooral voor waterbedrijven die oppervlaktewater als bron gebruiken voor de productie van drinkwater zijn medicijnresten nu al een urgent probleem omdat ze zorgen voor extra filtratiestappen, wat veel tijd en geld kost.

Voor mensen zijn medicijnresten in het water (nog) niet schadelijk; voor organismen in het oppervlaktewater en in zeewater zijn ze het wel: pijnstillers kunnen weefselschade aan nieren en kieuwen bij vissen veroorzaken, anticonceptiemiddelen kunnen voor geslachtsverandering bij vissen zorgen en antidepressiva kunnen het gedrag van kleine waterkreeftjes en vissen veranderen. Ook kunnen de oppervlaktewateren als een reservoir dienen voor (antibiotica)resistentiegenen en kunnen medicijnresten zich ophopen in het weefsel van mariene organismen. Toppredatoren die bovenaan de voedselketen staan kunnen hoge concentraties van de stoffen in hun lichaam krijgen.

Toevoeren naar de Waddenzee en meetlocaties van Rijkswaterstaat in de Waddenzee en de Noordzeekustzone. Bron: Brinkman, 2020 — Toevoeren naar de Waddenzee en meetlocaties van Rijkswaterstaat in de Waddenzee en de
Noordzeekustzone. Bron: Brinkman, 2020

Een gevaar voor de Waddenzee?

Onlangs is er voor het eerst onderzocht (in twee studies, in opdracht van Programma naar een Rijke Waddenzee) of medicijnresten nadelige effecten kunnen hebben op het ecosysteem van de Waddenzee. De Waddenzee is een zwaar beschermd Natura2000-gebied waarvan de waterkwaliteit van levensbelang is voor de daar in levende organismen. Daarnaast wordt er voedsel in gekweekt of gevangen, zoals mosselen, oesters, garnalen en diverse vissoorten.

Met behulp van de Watson database (registratie van emissies) van de Rijksoverheid is de verdunning van stoffen berekend met een waterverdelingsmodel, is er literatuuronderzoek gedaan naar gegevens van de waterschappen en drinkwaterbedrijven en zijn er veldmetingen verricht. Uit de studies bleek dat zoet water relatief lang (tot enkele weken) blijft hangen in de Waddenzee (en vooral in de Dollard) en dat de verversing (en dus de vervanging en verdunning) van aangevoerde stoffen lang duurt. De gemeten hoeveelheden medicijnresten zijn nog erg gering en uit de modelberekeningen blijkt geen verontrustend gevolg voor de stoffen apart. Wel blijkt uit de literatuur dat Diclofenac een effect kan hebben op mosselen. Ook stellen de onderzoekers dat het gaat om duizenden soorten opkomende stoffen, die tezamen een negatief effect kunnen hebben op het ecosysteem.

Ketenaanpak

Er is een goede aanpak van opkomende stoffen gewenst. Daarom werken de overheid, de waterbeheerders, de zorg, drinkwaterbedrijven en andere betrokken partijen nauw samen aan een scala van deeloplossingen in de ‘Ketenaanpak Medicijnresten uit Water’. Daarbij worden de problemen zo veel mogelijk bij de bron aangepakt, want wat niet in het water zit, hoeft er later ook niet uit gehaald te worden.