De kleine pieterman, zijn naam is klein…

Door: Tim van Oijen
Datum: 7 december 2023

De kleine pieterman wordt maximiaal 18 centimeter lang en leeft op zandige zeebodems. Hij behoort tot de familie van de Pietermannen (Latijn: Trachinidae), waar de eveneens giftige grote Pieterman ook onder valt. Die behoort wel tot een ander geslacht. Van de beide soorten is alleen de kleine Pieterman in de Waddenzee te vinden. De grote Pieterman komt in de Noordzee voor maar is daar tegenwoordig vrij zeldzaam.

Het gif van de kleine pieterman zit in de stekels van de rugvin en van het kieuwdeksel. Het wordt gemaakt in een klier die in de stekel zit. Het gif komt bij aanraking door gleuven in de stekel naar buiten. Het dient om roofvissen af te weren, en andere dieren die de vis zouden kunnen opeten. Soms worden mensen door de kleine pieterman gepakt. Dat zijn meestal vissers en daarnaast badgasten die er op stappen en daarbij een stekel in hun voet krijgen. Een treffen met de vis is zeer pijnlijk, maar zelden dodelijk.

In een recente review wordt een overzicht gegeven van een zoektocht van meer dan een eeuw naar de werking en karakterisering van het gif.

Vissengif is lastig te bestuderen. Het bestaat vaak uit eiwitten die maar kort stabiel blijven bij kamertemperatuur. Goed nieuws voor getroffen personen overigens, want dat betekent dat je met flink warm water het gif kunt neutraliseren.

De eerste wetenschappelijke studies naar het gif van de kleine pieterman dateren uit de eerste helft van de 19e eeuw. Een uitbreid onderzoek naar de werking volgde in 1960. Bij die studie verzamelden  onderzoekers het gif van vele kleine als grote pietermannen. De effecten op katten en honden die het gif kregen toegediend, waren niet gering. Ze kregen rare wisselingen in de bloeddruk, de hartslag liep op en ze kregen een oppervlakkige ademhaling. Een aantal dieren legde na 20 minuten het lootje. In andere studies werd een lange lijst van onprettige lichamelijke reacties bij mensen genoteerd: misselijkheid, overgeven, trillen, een fel stekende pijn en hevige stress in reactie daarop, zwellingen, kramp, roodheid van de huid.

In een opmerkelijke studie uit 1962 besloot ene Carlisle om zichzelf het gif toe te dienen. Auto-injectie is daarvoor de wetenschappelijke term. Hij was zo verstandig om te beginnen met een lage dosering. De hoeveelheid die hij inspoot was ruwweg een honderdste van wat een visstekel bij aanraking in zou brengen. Toch was er al een reactie met tijdelijke ademhalingsproblemen en een wat verhoogde polsslag.

De onderzoekende geest diende vervolgens een driedubbele dosis toe. Dat bleek genoeg voor lang aanhoudende ademhalingsproblemen en een dertig procent hogere hartslag. Carlisle wist ook het gif nog te scheiden in een dialyseerbare en niet-dialyseerbare fractie. Hij ontdekte, wederom na zelftoediening, dat de eerstgenoemde fractie de bovengenoemde lichamelijke ongemakken veroorzaakte maar de andere fractie niet. Die verzorgde daarentegen de roemruchte felle stekende pijn.

Latere studies richten zich op het vaststellen van de chemische samenstelling. In het gif van de kleine pieterman werd de werkzame stof trachinine vastgesteld en in de grote pieterman dracotoxine. Daarnaast bleek uit chemische analyses dat er allerlei enzymen in het gif zaten. Een aantal daarvan waren zeker geen onbekenden. Die zitten namelijk ook in het gif van bijen en slangen.

In een onderzoek van een paar jaar geleden is getest of het gif kankercellen kan doden. Dit werd gedaan in navolging van andere studies waarbij natuurlijke gifstoffen hiervoor werden toegepast. Uit de resultaten bleek dat stoffen uit het gif tot apoptose bij kankercellen kunnen leiden. Dit is het proces waarbij de cel zichzelf doodt. De auteurs van de review moedigen op basis van deze resultaten aan om nader onderzoek te gaan verrichten naar deze farmacologische toepassing van dit venijnige vissengif.

Ndandala, C.B, et al. (2023) The perspective of fish venom: An overview of the physiology, evolution, molecular and genetics. Frontiers in Marine Science 10:1085669.
Gorman, L.M, S.J. Judge, J.B. Harris en G.S. Caldwell (2021). Lesser weever fish (Echiichthys vipera Cuvier, 1829) venom is cardiotoxic but not haemorrhagic. Toxicon 194, p.63-69.
Gorman, L.M, S.J. Judge, M. Fezai, M. Jemaà , J.B. Harris en G.S. Caldwell (2020). The venoms of the lesser (Echiichthys vipera) and greater (Trachinus draco) weever fish– A review. Toxicon X 6, 100025.