Auteur: Han Nijdam
Datum: 2 oktober 2008
Universiteit: Universiteit Leiden

Uit bestudering van Oudfriese boeteregisters, een soort letselschadelijsten, blijkt hoezeer eer en lichaam met elkaar verbonden waren in de ideologie van de middeleeuwse Friezen. Uit het onderzoek is een model van eer voortgekomen dat toepasbaar is op meerdere culturen en tijdperken. Op 2 oktober 2008 promoveerde Han Nijdam aan de Universiteit Leiden.

Dit is de eerste studie naar de Oudfriese eercultuur en wel via een tekstgenre dat tot nu toe weinig aandacht heeft gekregen: de boeteregisters. Oudfriese boeteregisters, nog het beste te vergelijken met letselschadelijsten, zijn lijsten van verwondingen aan het menselijk lichaam en opsommingen van beledigingen en zaakbeschadigingen met de daarbij in geld te betalen compensatie. Een vuistslag: 4 penningen. Twee oren afgeslagen: 12 mark. Met dit systeem konden de Friezen de bloedvetes beëindigen of voorkomen, door verwondingen of beledigingen die aanleiding voor een vete konden zijn, te compenseren met geld.

Vrije Friezen
Middeleeuws Friesland, ca. 1200-1500, bestond uit een aaneenschakeling van autonome gebieden. Deze autonomie was in het Europa van die tijd een afwijking van het normale patroon, waarbij een landsheer zoals een graaf, prins of hertog over een bepaald gebied heerste. In Friesland maakte de lokale adel, ook wel Vrije Friezen genoemd, de dienst uit. Deze adel hield er een eigen ideologie op na, waarin lichaam en eer een belangrijke rol speelden.

Friese Ideologie
Nijdam laat zien dat de boeteregisters onlosmakelijk deel uitmaakten van de driehoek 'vrijheid', 'vete' en 'recht' die het fundament onder de middeleeuwse Friese Vrijheid vormde. Het feit dat de Friezen vrij waren, gaf hen het recht vete te voeren en een eigen rechtssysteem overeind te houden. Nijdams analyse van de boeteregisters verheldert de concepten eer en lichaam en hun onderlinge relatie. Het onderzoek toont aan hoe 'lichamelijk' de ideologie van de Vrije Friezen was en reconstrueert een consistent lichaams- en mensbeeld van de middeleeuwse Friezen.

Model van Eer
Het op het lichaam georiënteerde model van eer dat Nijdam opstelt, is zo fundamenteel en universeel, dat het gebruikt kan worden voor de analyse van andere eerculturen. Het model beschouwt eer als een invloedssfeer die zich vanuit het menselijk lichaam uitstrekt in de omgeving, en elementen kan bevatten die tot iemands eer en daarmee tot zijn lichaam behoren: 'als je aan mijn auto komt, kom je aan mij', of: 'als je aan mijn zus komt, kom je aan mij'. Door dit belichaamde model van eer snappen we waarom een eerkrenking letterlijk pijn doet. Dit inzicht kan begrip kweken voor eermaatschappijen, die door moderne Westerlingen niet langer begrepen worden, omdat het Westen zijn eercultuur in de loop van de 20e eeuw verloren heeft.

Het proefschrift is uitgegeven als boek en te verkrijgen bij uitgeverij Verloren. www.verloren.nl.

Bron: NWO