Stikstof en duinherstel
Door: Cora de Leeuw
Datum: 29 mei 2019

De grote hoeveelheid stikstof in de lucht zorgt in kwetsbare duingebieden voor het dichtgroeien van het open duin met gras, struiken en bos. Door een extensievere landbouw en het begrazen of plaggen van duingebied is de biodiversiteit te herstellen.
Stikstofkringloop
De industrie, het verkeer en de landbouw stoten stoffen uit waarin stikstof zit. Dit betreft in Nederland vooral ammoniak door verdamping uit mest (geen scheiding urine en mest), maar ook ammonium(deeltjes) en stikstofoxiden, die voornamelijk als bijproduct van verbrandingsprocessen van fossiele brandstoffen worden uitgestoten door auto’s, schepen en industrie. Vanuit de lucht komt deze stikstof weer terug op de aarde, waar het door planten opgenomen wordt. Door deze stikstofdepositie groeien bepaalde planten sneller, waarbij andere soorten onderdrukt worden. In natuurgebieden is dat ongewenst, omdat daar niet wordt gestreefd naar de groei van enkele snelgroeiende soorten, maar naar een grote diversiteit van planten- en (daarvan weer afhankelijke) diersoorten.

Stikstofdepositie
De stikstofdepositie is in de afgelopen 100 jaar in Nederland enorm toegenomen, na een redelijk stabiele uitstoot sinds 1500. Vanaf 1980 zijn hiervoor maatregelen getroffen, zoals mestopslag toedekken, mestinjectie (met desastreuze gevolgen voor het bodemleven), slimmere stalsystemen en ander veevoer, dat minder stikstof in uitwerpselen veroorzaakt. Sinds 1990 neemt daardoor de depositie op veel plaatsen af, maar is nog steeds relatief (te) hoog en neemt op sommige plaatsen zelfs weer toe. Vooral in natuurgebieden is stikstofdepositie een probleem, zoals in de duingebieden van de Nederlandse Waddeneilanden. Deze zijn allemaal Natura2000-gebied en moeten beschermd worden. Daarom is in 2010 het Programma Aanpak Stikstof (PAS) ontwikkeld en in de Nederlandse wet opgenomen. In het PAS werken de landelijke overheid, provincies, natuurorganisaties en ondernemers samen om herstelmaatregelen en maatregelen aan de bron te nemen.

Schiermonnikoog
Op Schiermonnikoog is de stikstofdepositie het hoogst van alle Waddeneilanden. In vrijwel het gehele duingebied wordt de norm voor stikstof overschreden. Vooral in het duingrasland heeft dit op veel plaatsen geleid tot een dichtgroei met grassen, struiken en bos en het verdwijnen van bloeiende planten. Op een aantal plaatsen is de vegetatie nu verwijderd, zodat er een opener en diversere vegetatie voor in de plaats kan komen. Ook worden er maatregelen aan de bron genomen om de hoeveelheid ammoniak (NH3) in de lucht terug te dringen. De boeren op Schiermonnikoog gaan extensiever produceren door minder koeien te houden.
Kaas
Voor 1900 was er kleinschalige landbouw op het hele eiland Schiermonnikoog, ook in de duinen. De boeren maakten van de melk boter en kaas en verkochten dit in het dorp. De landbouw leidde in de duinen tot kaal en stuivend zand en werd daarom rond 1900 door de eigenaar van het eiland, graaf Von Bernstdorff, verboden. In de jaren erna nam het aantal boerenbedrijven geleidelijk af. Er zijn er nu nog zeven over, die allemaal in de polder gevestigd zijn als melkveehouder. Er wordt veel gras geïmporteerd vanaf het vasteland; ook wordt er mais verbouwd als veevoer. Sinds 1 april 2019 heeft Schiermonnikoog een eigen zuivelcoöperatie, die er voor wil zorgen dat er een kaasfabriekje op het eiland komt. Door zelf kaas te maken en te vermarkten, kunnen de boeren hun inkomsten op peil houden als de melk- en stikstofproductie dalen.
Bronnen
Everts, F.H., N.P.J. de Vries, A.P. Grootjans & E. J. Lammerts, 2013. Aanvullende trendanalyse vegetatieontwikkeling stikstofgevoelige habitats binnenduinrand Schiermonnikoog. EGG consult, Groningen.
Meijer, J., G. Vriens & E.J. Lammerts, 2015. Document PAS-analyse Herstelstrategieën voor Schiermonnikoog.
Erisman, J.W. & H. Hofstee, 2016. Biodiversiteit in de melkveehouderij – investeren in veerkracht en reduceren van risico’s. Het conceptueel kader getest op Schiermonnikoog: resultaten van een haalbaarheidsstudie. In opdracht van de provincie Fryslân. Louis Bolk instituut, Bunnik.
Rijksoverheid, 2017. Programma Aanpak Stikstof 2015-2021 zoals gewijzigd na partiële herziening op 18 december 2017. Ministerie van LNV, Ministerie van I&W, Den Haag.
Waar bestaat stikstodepositie uit? op de website van RIVM
Samenstelling van de stikstofdepositie op de website van RIVM
Emissieregistratie: infographic Stikstofuitstoot in Nederland op rijksoverheid.nl
Overschrijding kritische depositiewaarden voor stikstof op natuur, 1995 - 2016 Compendium voor de Leefomgeving
Stikstof: teveel van het goede artikel op bij12 23 juni 2017
Programma Aanpak Stikstof (PAS) op de website van LNV
Geschiedenis van het Programma Aanpak Stikstof (PAS) op de website van LNV
Meetnet Ammoniak in Natuurgebieden - Schiermonnikoog op de website van het RIVM
Biodiversiteit meer stimuleren? artikel op LTONoord.nl 20 mei 2019
De landbouw op Schiermonnikoog na 1900 artikel op waddenzeeschool.nl
Schiermonnikoog-heeft-eigen-zuivelcooperatie artikel op RTV Noord d.d. 7 mei 2019