Restanten van de kerk van het ‘Atlantis van de Noordzee’ ontdekt in Duitse wad
Door: Tim van Oijen
Datum: 1 juni 2023
Archeologen hebben in het wad in de Duitse deelstaat Sleeswijk-Holstein restanten ontdekt van de kerk van de Laatmiddeleeuwse nederzetting Rungholt. Dit handelscentrum werd in de 14e eeuw verzwolgen door het water tijdens een stormvloed. Aan de ontdekking ging het betere speurwerk vooraf.
WadWeten
Onder de noemer WadWeten publiceren de Waddenacademie en de Leeuwarder Courant iedere maand een artikel over recent onderzoek op en rond de Wadden. Wetenschapsjournalisten Tim van Oijen en Wouter Hoving beschouwen verschillende kennisdisciplines, waaronder de biologie, geologie en cultuurhistorie. Deze WadWeten verscheen ook op de website van De Leeuwarder Courant.
Rungholt verdween volgens de overlevering in 1362 in de golven tijdens de Sint-Marcellusvloed of Eerste Grote Mandränke (grote verdrinking van mensen). Zeker zeven andere nederzettingen in de buurt werd ook overspoeld. Er kwamen daarbij vermoedelijk duizenden mensen om het leven.
Er is veel bewijs voor het bestaan van eeuwenoud landbouwgebied op de plaats van de overstroming. Inmiddels is het gebied weer teruggegeven aan de zee. Maar in de wadbodem vind je nog restanten van dijken, sloten en waterputten. Tastbaar bewijs van de exacte ligging van Rungholt, ook wel ‘Atlantis van de Noordzee’ genoemd, bleef vooralsnog uit. Tot afgelopen maand.
Keten van terpen
De betrokken Duitse onderzoeksinstituten maakten de vondst van de kerkrestanten vorige week bekend. “De sleutel tot de spectaculaire vondst was het gebruik van moderne geofysische technieken”, vertelt Dennis Wilken van de Christian-Albrechts Universiteit in Kiel. Het gaat om technieken die verstoringen meten in het aardmagnetisch veld, variaties in de elektrische weerstand in de bodem en variaties in de weerkaatsing van geluidsgolven (seismiek). Die zijn allemaal gebruikt om structuren onder het wadoppervlak zichtbaar te maken.
De archeologen stuitten zo op een twee kilometer lange keten van middeleeuwse terpen. Deze was dusver nog onbekend. De keten lag verborgen onder de wadmodder in de buurt van Hallig Südfall. Op één van de terpen was tot opwinding van de onderzoekers een structuur van 40m bij 15m te zien. Dit waren onmiskenbaar de restanten van een kerk. Bij kleinschalige opgravingen volgde de bevestiging: onder de wadmodder kwam de stenen fundering tevoorschijn.
Hoe de kerk er precies uit zag, is niet bekend. De onderzoekers denken op basis van de vorm en afmetingen dat hij leek op de oude kerk van het nabij gelegen Waddeneiland Pellworm. Daarmee is er nu, naast tastbaar bewijs van het bestaan van Rungholt, onderbouwing voor de veronderstelling dat de plaats een belangrijk handelscentrum was. De grootte van de kerk past daar namelijk bij. Volgens 16e-eeuwse bronnen woonden er 1500 tot 2000 mensen in Rungholt, waarmee het toentertijd in die regio een grote plaats was.
De archeologische resten zullen deze zomer eerst nog een keer nauwkeuring in kaart worden gebracht. Daarna zullen er omvangrijkere opgravingen bij de vindplaats plaatsvinden.
Erosie
De archeologen spreken er hun zorg over uit dat tekenen uit het roerige verleden spoedig zullen verdwijnen door de voortgaande erosie door water en zand. Illustratief is dat in de jaren twintig in het gebied veel sporen van landbouwactiviteiten uit de Middeleeuwen op het wad bloot kwamen te liggen. Die zijn toen in kaart gebracht door een boer uit de omgeving. Hij maakte ook foto’s waarop de restanten van onder andere dijken en sloten te zien zijn. Door de werking van het getij zijn die later weer verdwenen.
De onderzoekers hebben daarom haast. “De nederzettingsresten in het gebied zijn nu al sterk aan het eroderen”, licht Hanna Hadler van het Geografische Instituut van de JGU Mainz, toe. “Dat zien we ook gebeuren in de omgeving van de terp met de kerkrestanten. Het is daarom van groot belang dat we ons onderzoek in dit gebied versnellen.”
Bronnen
Persbericht van het Archäologischen Landesamtes Schleswig-Holstein, het Zentrums für Baltische und Skandinavische Archäologie, de Christian-Albrechts-Universität in Kiel en de Johannes Gutenberg-Universität in Mainz: Vermisst seit 1362 (uni-kiel.de)
Drowned by the Grote Mandrenke in 1362. New geo-archaeological research on the late medieval trading centre of Rungholt (North Frisia). Hoofdstuk 16 in: Wadden outstanding; History Landscape and Cultural Heritage of the Wadden Sea Region.
De serie WadWeten besteedde het afgelopen decennium al vaker aandacht aan de archeologische studies in dit gebied:
Archeologie vanuit de lucht 26-11-2015 - Waddenacademie
Geoarcheologisch onderzoek onthult middeleeuws waddenlandschap - Waddenacademie