Handig gereedschap van de steltloper: een buigende bovensnavel
Door: Tim van Oijen
Datum: 4 april 2024
Het voorjaar is begonnen. Miljoenen steltlopers zoals kanoeten sterken aan in de Waddenzee ter voorbereiding op de (door)trek naar hun broedgebieden. Om efficiënt voedsel te verzamelen hebben steltlopers allerlei trucjes. Eén daarvan is het buigen van het uiteinde van de bovensnavel.
Vogels hebben geavanceerde kaken die veel flexibeler zijn dan die van ons. Ze kunnen de gehele bovenkaak bewegen, of delen ervan, ten opzichte van de schedel. Dit kan dankzij zogeheten ‘buigzones’ waar het bot dunner is. De wetenschappelijke naam voor het buigen van de bovensnavel is rhynchokinese. Dit fenomeen is wijdverspreid onder vogels.
Het is opvallend dat bij steltlopers (kanoeten, bonte strandlopers, wulpen) alleen distale rhynchokinese voorkomt. Hierbij buigt de bovensnavel in de buurt van de snavelpunt naar boven. Zo kunnen ze in plaats van de hele snavel alleen het voorste deel openen. Andere varianten van rhynchokinese, waarbij de snavel niet nabij de punt maar op andere plekken buigt, komen alleen bij andere soortgroepen voor. Kennelijk is dus juist distale rhynchokinese van toegevoegde waarde voor steltlopers.
Krachten sparen
Biologen hebben zich hierover gebogen. Ze denken dat het buigen van de bovensnavelpunt nuttig is bij het pakken van prooien, zoals schelpdieren of wormen, uit de (wad)bodem. Steltlopers steken daarbij hun snavel diep in de modder of grond. Om dan de snavel nog open te krijgen om de prooi te pakken, kost kracht. Het kost echter veel minder kracht als ze dankzij distale rhynchokinese alleen het voorste stukje van hun snavel hoeven te openen. Of ze dit daadwerkelijk veel benutten is nog enigszins de vraag omdat het lastig te observeren is.
Steltlopers halen hun voedsel niet alleen uit de bodem. Ze eten ook prooien die in het water of over de bodem zwemmen, zoals garnalen. Dat roept de vraag op of de buigzame bek dan ook handig is. Dat is makkelijker te onderzoeken. Biologen filmden in gevangenschap gehouden bonte strandlopers, drieteenstrandlopers, kleine strandlopers en krombekstrandlopers tijdens het eten van artemia, pekelkreeftjes. Bonte strandlopers gebruikten rhynchokinese het meest, in maar liefst 90% van de vangstpogingen. Ze hadden dan de bek opgekruld als ze naar de prooi toe bewogen. In driekwart van de gevallen hielden ze de bek nog steeds zo op het moment dat ze de prooi pakten. Hoe sterk de vogels de bek bogen, hing af van de grootte van de prooi. Hoe groter de prooi, hoe groter de buiging.
Handling time
De wetenschappers zagen nog iets anders opmerkelijks. Strandlopers gebruikten rhynchokinese ook regelmatig bij het verplaatsen van de garnaal van nabij de snavelpunt naar de mond. Uit metingen bleek dat de vogels de prooi hierdoor sneller naar binnen kunnen werken. Door de verkorte ‘handling time’ kunnen strandlopers zich volgens de onderzoekers op een bredere variatie aan prooien richten. Zonder toepassing van de truc zou het vangen van rondzwemmende beestjes te veel tijd gaan kosten.
Bij de kanoet wordt de meeste buiging gezien als de vogel zijn bek heel ver openspert, bijvoorbeeld bij het naar binnen werken van een grote schelp. Dat lijkt niet functioneel te zijn maar meer een bijeffect van het wijd openen. Boven water buigen steltlopers ook wel eens hun snavel terwijl ze niet op zoek naar voedsel zijn. Waar dat goed voor is, is ook niet duidelijk. Gewoon even rekken en strekken?
WadWeten
Onder de noemer WadWeten publiceren de Waddenacademie en de Leeuwarder Courant iedere maand een artikel over recent onderzoek op en rond de Wadden. Wetenschapsjournalisten Tim van Oijen en Wouter Hoving beschouwen verschillende kennisdisciplines, waaronder de biologie, geologie en cultuurhistorie. Deze WadWeten verscheen ook op de website van De Leeuwarder Courant.
Bronnen
Estrella, S.M. en J.A. Masero (2007). The use of distal rhynchokinesis by birds feeding in water. J. Exp. Biol. 210, 3757-3762.
Video’s
Rhynchokinesis Birds of the East Asian Australasian Flyway (EAAF), kort filmpje op X.
That strange bendy beak of the Godwits - YouTube