Scheepswrak in de Waddenzee onthult dagelijks leven op 16e-eeuws graanschip

Door: Rob van der Wal
Datum: 7 augustus 2025

Kerstnacht 1593. Een hevige storm woedt over het Zuidelijk deel van de Waddenzee, waar 140 vrachtschepen voor anker liggen. Rukwinden slaan enkele schepen van het anker, die vervolgens andere boten rammen. Zevenentwintig schepen vergaan die nacht.
Een van de schepen die mogelijk tijdens deze storm verging, vervoerde graan. Hij is nu bekend onder de naam Scheurrak SO1 - genoemd naar de vindplaats in de Waddenzee.  

Doorsnee schip met grote historische waarde

Het is op het eerste gezicht geen bijzonder schip, dat half verscholen onder het zand op de zeebodem ligt. De vaarder was bedoeld om graan van het Baltisch gebied naar Zuid-Europa te vervoeren. ,,Daar waren er in die tijd best wel veel van. Het is echt een dertien-in-een-dozijn-schip”, weet Geke Burger, maritiem historicus aan de Universiteit Leiden.

Maar toch is juist dit schip de ideale onderzoekskandidaat om de maritieme cultuur aan het eind van de 16e eeuw in beeld te brengen. ‘Scheurrak’ is het eerste schip dat in Nederland onderwater werd opgegraven, tussen 1989 en 1997. De periode dat het schip voer en verging, aan het einde van de 16e eeuw, markeerde een overgangsfase in de scheepsbouw. Het schip heeft nog Middeleeuwse trekken qua scheepsbouw, maar kent ook al kenmerken van grotere fluitschepen uit zeventiende eeuw.

Duizenden vondsten onder water

Bij de opgraving kwam niet alleen een volledig intacte stuurboordzijde van het schip tevoorschijn, maar ook veel graan en zo’n drieduizend spulletjes. Werkkleding van de bemanning, de resten van 85 schoenen en houten gereedschapkistjes met religieuze symbolen. Al die spullen zijn dertig jaar geleden door de archeologen geregistreerd, zegt Burger. ,,Maar er was weinig tijd om heel diepgravend onderzoek te doen en in de archieven te gaan zoeken.” Terwijl die objecten wel van alles kunnen vertellen over het werken en leven aan boord van het schip. ,,Je komt veel dichter bij de gewone mensen als je goed naar hun spullen kijkt.”

Spullen vertellen het echte verhaal

En dus ging Burger in haar promotieonderzoek, voltooid in april dit jaar, aan de slag met het goed in kaart brengen van alle spullen. Het project werd uitgevoerd aan de Universiteit Leiden en gefinancierd door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Collega Rik Lettany richtte zich op de scheepsbouw – waarvoor een deel van het wrak opnieuw is blootgelegd – terwijl Burger de maritieme cultuur met behulp van de spullen uit het wrak in kaart bracht.

In het schip lag een trompet uit Genua en ook een Portugese munt, die duiden op contacten met Zuid-Europa. De graanresten in het schip waren uit het Baltisch gebied. Conclusie: ook aan het eind van de 16e eeuw stonden grote delen van de wereld al met elkaar in contact.

Scheurrak leert ons daarnaast meer over de bemanning en hun leefomgeving. ,,Wat de zeeman droeg zie je in geschreven bronnen niet terug, maar kunnen we wel te weten komen dankzij de vondsten op de zeebodem.” Qua proviand werden in het wrak runderbotten en visgraten teruggevonden. Uit geschreven bronnen uit het archief bleek dat de bemanning daarnaast ook grutten, erwten, bonen, kaas, boter en spek aten. Het wrak laat ook zien dat de bemanning op stromatrassen sliep en in hangmatten, zoals later bij de VOC. 

De resten van 85 schoenen die in het schip zijn gevonden waren – gebaseerd op een brief van een koopmansagent uit die tijd – bedoeld om naar Italië te verschepen.

Om nog meer over Scheurrak te weten te komen, is het interessant om de echte naam van het schip te achterhalen. ,,Dan kun je op zoek naar de bemanning en of het schip eerdere reizen heeft gemaakt”, zegt Burger. Dat blijft echter een lastige opgave. Mogelijk is één van de teruggevonden delen van het schip een hakkebord. Dat is het versierde deel aan de achterkant van het schip waarvan de naam van het schip te herleiden is. Er staan twee wagenwielen of rozetten op. ,,Maar als je zoekt op scheepsnamen die daar iets mee te maken hebben, dan kom je alsnog op vele kandidaten uit.”  En dus strandt de zoektocht voorlopig hier.

Erosie bedreigt het wrak 

Of Scheurrak voor de lange termijn behouden blijft, is de vraag. Sinds de aanleg van de Afsluitdijk wordt de Waddenzee steeds dieper. ,,We verliezen meters aan zand van de bodem”, zegt Burger. Jaren geleden bleek dat Scheurrak bloot kwam te liggen doordat er zand wegspoelde. Toen is het schip afgedekt met fijn gaas dat zand vasthoudt, om hem te bewaren voor mogelijk nieuw onderzoek. Toch gaat de erosie in de Waddenzee onvermijdelijk door. ,,En als dat tot aan de netten op het wrak komt, ben je alsnog het schip kwijt.”

Burger, G. (2025). Sunken History. Shipwreck Scheurrak SO1 in the late sixteenth-century Dutch maritime cultural landscape. Proefschrift Universiteit Leiden, verdedigd op 8 april 2025. Haar proefschrift is ook opgenomen in het overzicht met Wadden gerelateerde poefschriften. 

Er zijn twee podcasts van Epische Reizen met Geke Burger over Scheurrak SO1 verschenen. Een aflevering over het wrak zelf en een aflevering over enkele objecten uit het wrak.