Heimat aan de Waddenzee

Beate Ratter werkt voor de Universiteit van Hamburg en deed de afgelopen jaren onderzoek langs de kust van de Waddenzee. Daarbij is ze op zoek naar de aanwezigheid en vorm van een ‘Waddenheimat’ – de manier waarop bewoners van deze kuststreek zich verbonden voelen met hun plaats en omgeving.

,,Ik weet dat in het Nederlandse en Deense deel van de kuststreek het begrip heimat nog associaties oproept met nazi-Duitsland”, begon Ratter haar bijdrage aan het congres Sense of Place, dat onder anderen de Waddenacademie gisteren en vandaag op Terschelling heeft georganiseerd. ,,Maar heimat is in wezen niet patriottistisch. Niet nationaal maar regionaal georiënteerd. In Duitsland zijn we het woord blijven gebruiken, het maakt deel uit van ons dagelijks taalgebruik, dus bij ons speelt het misbruik van de term in die periode nu geen rol meer.”

Ratter legde uit hoe subjectief heimat is. ,,Het heeft eigenlijk altijd te maken met regionale culturen, maar het wordt van plaats tot plaats anders uitgelegd. Het verandert ook voortdurend, met de tijd. Dat geldt ook op persoonlijk vlak. Wat je op een bepaald moment onder heimat verstaat, verandert met de tijd.”

Ratter deed haar onderzoek naar een heimatgevoel bij de Waddenzee door middel van verschillende enquêtes. Deels onder bewoners van de Duitse Noordzeekust, maar ook met vragenlijsten voor Nederlandse en Deense kustbewoners. Hoewel het vertalen van ‘heimat’ een hardnekkig probleem bleek – het Nederlandse ‘thuis’ heeft toch een andere lading – kwam Ratter erop uit dat ook de bewoners van de kuststreek een duidelijke verbondenheid laten zien aan hun omgeving. Voor de een wordt dat meer bepaald door de ruimte – het dorp of de streek – voor de ander meer door de sociale omgeving van familie, vrienden en gemeenschap. Daarin verschillen Denen, Duitsers en Nederlanders niet. Wel bleek er een verschil tussen jongeren en ouderen. ,,Jongeren duiden heimat vooral sociaal, naarmate mensen ouder worden, verschuift dat naar een uitleg die gekoppeld wordt aan de plaats of streek.”

In haar onderzoeken vroeg ze de respondenten ook hoe ze de streek die ze als heimat zien, zouden uitleggen aan iemand die er nog nooit is geweest. In Duitsland werd het vaakst de aanwezigheid van de Noordzee genoemd, het open landschap en de ontspanning die er te vinden is. Bij Nederlanders kwam de zee pas laat in het rijtje van antwoorden voor, pas na het open landschap en de rust.

Sense of place
Oerol-bedenker Joop Mulder legde op het congres uit hoe zijn festival in de loop van de jaren steeds meer nadruk is gaan leggen op de relatie met het landschap. In de jaren negentig kreeg locatietheater een steeds centralere rol. Vorig jaar werd het concept Sense of place (gevoel van plaats) geïntroduceerd, waarmee Mulder nog sterker het landschap als podium wil neerzetten. ,,Het eiland zien, voelen en ruiken, dat is de bedoeling.” Hij hield het publiek ook voor dat de eilanders het festival zeer waarderen om de aandacht die het met zich meebrengt.
Over de manier waarop een eiland zichzelf presenteert ten opzichte van de mensen van het vasteland, sprak de Maltese hoogleraar Godfrey Baldacchino. Hij wees op de voortdurende strijd tussen de belangen van de eilanders en die van de bezoekers of bijvoorbeeld politici. ,,Een eilandcultuur onderscheidt zich door een sterk zelfbewustzijn. De vraag is voortdurend: hoe sterk kunnen buitenstaanders beïnvloeden wat er op het eiland gebeurt. Veel buitenstaanders willen het eiland bewaren zoals het is. ‘Verander niet’, zeggen ze. Maar eilanders zelf zien hun leefomgeving niet als museum of recreatieterrein. Zij willen dezelfde dingen kunnen doen als het vasteland.”

Het eiland helemaal afsluiten is geen antwoord. Een eiland vormt per definitie een ‘iepen mienskip’ om te overleven, aldus Baldacchino. ,,Eilanders weten dat er een relatie moet zijn tussen het lokale en het globale. Maar tegelijk vinden ze stiekem dat de wereld ook moet erkennen dat zij het centrum van die wereld vormen.” Een stelling die wat gegrinnik in het publiek opleverde.

De open lijnen met het vaste land brengen echter ook bedreigingen met zich mee: ontvolking of juist een toestroom van rijken van buiten die de huizen onbetaalbaar maken. Te veel of juist te weinig toerisme. Ook het onderhouden van de verbindingen met het vasteland kan een uitdaging zijn voor een eiland. Het is de eerste keer dat Baldacchino Terschelling bezoekt, maar met de veerbotenkwestie, de hoge huizenprijzen en het sterke zelfbewustzijn vormt het eiland een uitstekende bevestiging van zijn waarnemingen.